Η Εκπαίδευση στη Θεσσαλία κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας

Γράφει ο/η

newsroom

Στη σειρά “Κείμενα και Μελέ­τες”, αρ. 9, του εκδοτικού οίκου Κ. & Μ. Σταμούλη / Ιω. Αρχ. Χαρπαντίδη (Θεσσαλονίκη) και του Φιλολογικού – Ιστορικού – Λογοτεχνικού Συνδέσμου (Φ.Ι.ΛΟ.Σ.) Τρικάλων εκδόθηκε προσφάτως το βιβλίο του Τρικα­λινού φιλολόγου – ιστορικού Θεοδώρου Νημά με τίτλο: «Η Εκπαίδευση στη Θεσσαλία κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Συμβολή στη μελέτη του Θεσσαλικού Δια­φωτισμού», σελίδες 479. Πρόκειται για εμπλουτισμένη με σημαντικές προσθήκες και βελτιώσεις επανέκδοση (1η έκδοση, 1995) της εξαντλημένης εδώ και είκοσι χρόνια διδακτορικής διατριβής του συγγραφέα, η οποία είχε εγκριθεί με “άριστα” από το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το εν λόγω βιβλίο αναφέρεται στην ελληνική εκπαίδευση (σχολεία, δάσκαλοι, βιβλία κ.ά.) της Θεσσαλίας κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας και έχει γραφεί με βάση, κυρίως, πρωτογενές υλικό (ανέκδοτοι κώδικες μοναστηριών και άλλα έγγραφα), αλλά και με αξιοποίηση των σχετικών δημοσιευμάτων για όσα αφορούν, κυρίως, στην Ανατολική Θεσσαλία.

Στον Πρόλογό του το Δ.Σ. του Φ.Ι.ΛΟ.Σ. (σελ. 17-18) σημειώνει «Με την εργασία αυτή του Θεοδώρου Νημά κατέστη δυνατή η προσέγγιση του αναγνώστη σε άγνωστες πτυχές της εκπαιδεύσεως στην περιοχή μας κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας, καθώς έφερε στο φως ένα σημαντικό πρωτογενές υλικό και, συγχρόνως, αξιοποίησε τα μέχρι τότε σχετικά δημοσιεύματα. Με την νέα έκδοση αξιοποιούνται και όσα προέκυψαν στο μεταξύ διάστημα. Είναι ένα άρτιο επιστημονικό σύγγραμμα, το οποίο πλουτίζει όχι μόνο τη θεσσαλική βιβλιογραφία, αλλά και την εν γένει ελληνική βιβλιογραφία της περιόδου της Τουρκοκρατίας στην Ελλάδα. Και είναι ευτυχής συγκυρία που συμπίπτει με την συμπλήρωση 200 ετών από την μεγάλη Επανάσταση του 1821. Ας θεωρηθεί ως μια συμβολή στις επετειακές εκδηλώσεις και εκδόσεις».

Έπονται ο Πρόλογος του συγγραφέα (σελ. 19-21), η πλούσια Βιβλιογραφία που χρησιμοποίησε (σελ. 23-45) και η Εισαγωγή, στην οποία αναφέρονται οι λόγοι της αναγκαιότητας συγγραφής του εν λόγω βιβλίου (σελ. 47-50). Κατόπιν δίνεται το γεωγραφικό και ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύχθηκαν οι εκπαιδευτικές δραστηριότητες που εξετάζονται (σελ. 50-53), η κατάσταση της  Εκπαίδευσης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά τους ΙΕ΄-ΙΘ΄ αιώνες (σελ. 53-55) και η Εισαγωγή κλείνει με μια περιληπτική επισκόπηση της εκπαιδευτικής κινήσεως σ’ όλο τον χώρο, όπου είχε απλωθεί ο ελληνισμός κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας (σελ. 55-60), ώστε να τοποθετηθεί μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο η Εκπαίδευση στη Θεσσαλία και να γίνουν οι σχετικές συγκρίσεις και εκτιμήσεις.

Το Κύριο μέρος του βιβλίου διαιρείται σε τέσσερα κεφάλαια.

Στο Πρώτο, με τίτλο: «Ο Θεσσαλικός Διαφωτισμός και η Εκπαίδευση στην Ανατολική Θεσσαλία» (σελ. 71-98), εξετάζονται συνοπτικά πρώτα τα σχολεία στη Βορειοανατολική Θεσσαλία (περιοχές Λαρίσης – Τυρνάβου – Ελασσόνας – Αμπελακίων – Αγιάς) και μετά τα σχολεία στη Νοτιοανατολική Θεσσαλία (Περιοχές Πηλίου – Αλμυρού). Ειδικότερα γίνεται αναφορά στα σχολεία Τυρνάβου, Τσαριτσάνης, Βλαχολίβαδου, Ελασσόνας, Ραψάνης, Αμπελακίων, Λαρίσης, Κοκκινοπλού, Αγυιάς, Ζαγοράς, Μηλεών, Κισσού, Μακρυνίτσας, Πορταριάς, Τσαγκαράδας, Βόλου, Αλμυρού κ.ά.

Στο Δεύτερο κεφάλαιο, με τίτλο «Η Εκπαίδευση στη Δυτική Θεσσαλία (ιστ΄ αι. – 1881)» (σελ. 99-198), εξετάζονται διεξοδικά οι εκπαιδευτικές δραστηριότητες, οι οποίες έλαβαν χώρα στη Δυτική Θεσσαλία και που εν πολλοίς ήταν άγνωστες όχι μόνο στο ευρύ, αλλά και στο ειδικό κοινό. Πρώτα αναφέρονται τα σχολεία στην πόλη των Τρικάλων και οι δάσκαλοι που δίδαξαν σ’ αυτά (σελ. 99-148), ήτοι η Σχολή Τρίκκης, η οποία ήταν η αρχαιότερη της Θεσσαλίας (πριν από το 1543), και ακολουθούν: η Αλληλοδιδακτική Σχολή Τρίκκης (1833-1881), η Δωροθέα Σχολή Τρίκκης (1875 κ.ε.), το Παρθεναγωγείο Τρίκκης (1861 κ.ε.), το οποίο ιδρύθηκε το 1861 με τη φροντίδα της Μονής Δουσίκου, η Μουσική Σχολή Τρίκκης, της οποίας η λειτουργία μαρτυρείται από τα τέλη του ΙΖ΄ αιώνα, η Αλληλοδιδακτική Σχολή Σαραγίων Τρικάλων (1875 κ.ε.) και το Σχολείο Βλάχων στα Τρίκαλα (1874 κ.ε.).

Μετά γίνεται διεξοδική εξέταση των σχολείων στην περιοχή Καλαμπάκας και Ασπροποτάμου  (σελ. 149-170), όπου αναφέρονται: η Σχολή Μετεώρων,  τα σχολεία στην Καλαμπάκα, η Σχολή Καστανιάς, η Σχολή Βεντίστας (Αμαράντου), το σχολείο στο Χαλίκι, το σχολείο Κλεινοβού, το σχολείο στην Αϊβάν (Αηδόνα),  το Αλληλοδιδακτικό σχολείο και το Παρθεναγωγείο Μαλακασίου, το Αλληλοδιδακτικό σχολείο Κουτσούφλιανης και η Σχολή Μυροκόβου (Μυροφύλλου.

Ακολουθεί η εξέταση των σχολείων της πεδινής Δυτικής Θεσσαλιας (σελ. 171-175), ήτοι τα σχολεία στο Μοσχολούρι, στο Ζάρκο, στον Παλαμά, στο Κουρτίκι (Μεταμόρφωση), στο Μακρυχώρι, στους Σοφάδες, στην Καρδίτσα, στη Ματαράγκα, στο Μεσδάνι (Αγναντερό), στο Μιρούσι (Μύρινα), στους Ζαπτσαίους (Αποστόλους) και στο Ριζαριό.

Στην περιοχή των Αγράφων λειτούργησαν τότε πολύ σημαντικά σχολεία με σπουδαίους διδασκάλους και στην εν λόγω μελέτη έχουν τη θέση τους (σελ. 175-181). Πρόκειται για την περίφημη Σχολή ή “Ελληνομουσείον” Βραγγιανών, το οποίο ίδρυσε το 1661 ο Ευγένιος Γιαννούλης ο Αιτωλός, τις σχολές Ρεντίνας, Καστανιάς, Φουρνάς και Φαναρίου, καθώς και τα σχολεία στο Καταφύγι, στα Κανάλια και στον Μεσενικόλα.

Τέλος, εξετάζονται τα σχολεία στην περιοχή Χασίων (σελ. 181-183): Σκλάτινα (Ρίζωμα), Αρδάνι, Μαυρέλι και Σμόλια (Αγρελιά), καθώς και κάποια άλλα.

Το Δεύτερο κεφάλαιο κλείνει με την εξέταση της καταστάσεως της εκπαι­δεύσεως στη Δυτική Θεσσαλία κατά τη μεταβατική περίοδο των πρώτων χρόνων του ελεύθερου βίου και των πνευματικών και εκπαιδευτικών σχέσεων των Τρικάλων με τις γύρω περιοχές (Άγραφα, Άρτα, Ιωάννινα, Τύρναβο, Τσαριτσάνη, Ελασσόνα, Αμπελάκια, Λάρισα, περιοχή Πηλίου, Κοζάνη κ.ά.).

Στο Τρίτο κεφάλαιο (σελ. 193-198) εξετάζονται τα εκπαιδευτικά προγράμματα, οι μέθοδοι διδασκαλίας και οι ποινές, που ίσχυαν στα σχολεία της Θεσσαλίας κατά την εξεταζόμενη περίοδο.

Στο Τέταρτο κεφάλαιο (σελ. 199- 338) γίνεται λόγος για τους φορείς του Θεσσαλικού Θρησκευτικού Ουμανισμού και Διαφωτισμού. Ειδικότερα γίνεται σύντομη αναφορά στη ζωή και το έργο των Θεσσαλών δασκάλων και λογίων της Τουρκοκρατίας. Αυτοί έχουν διαιρεθεί σε τρεις ενότητες με γεωγραφικά κριτήρια: 1) Από την Δυτική Θεσσαλία (περιοχές Τρικάλων –Ασπροποτάμου – Αγράφων – Σοφάδων (70), 2) Από την περιοχή Λαρίσης – Τυρνάβου –Ολύμπου – Όσσας (40) και 3) από την περιοχή Πηλίου-Βελεστίνου-Αλμυρού (20), ήτοι συνολικά 130 Θεσσαλοί δάσκαλοι και λόγιοι.

Κατόπιν παρατίθενται πίνακες με τα ονόματα των Θεσσαλών καθηγητών και μαθητών στις Ακαδημίες του Βουκουρεστίου και του Ιασίου (σελ. 321-322), εν συνεχεία (σελ. 323-334) τα ονόματα Θεσσαλών λογίων, οι οποίοι ήταν συνδρομητές σε επιστημονικά βιβλία κατά την εποχή της ακμής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού (1800-1820), καθώς και κατάσταση με όλα τα γνωστά σχολεία που λειτούργησαν στη Θεσσαλία κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας (σελ. 334-338).

Ακολουθούν τα Γενικά Συμπεράσματα, στα οποία διαπιστώνονται και τα ακόλουθα:

Όταν στο β΄ μισό του ΙΣΤ΄ αι. αρχίζει η εκπαιδευτική αφύπνιση του ελληνισμού, η Θεσσαλία συμπορεύεται και σε μερικές περιπτώσεις πρωτοπορεί. Η αναγεννητική προσπάθεια ξεκινά από τα Τρίκαλα, όπου η έδρα του μητροπολίτη Λαρίσης.

Παράλληλα με τα Τρίκαλα, αξιόλογη εκπαιδευτική δραστηριότητα αναπτύσσεται στα εμπορικά κέντρα της πεδινής Δυτικής Θεσσαλίας, το Μοσχολούρι (από τα μέσα του ΙΣΤ΄ αι.) και τους Σο­φάδες (από τα μέσα του ΙΗ΄ αι.).

Στα τέλη του ΙΖ΄ και τις αρχές του ΙΗ΄αι., χάρη στην παρουσία του Ευγενίου Γιαννούλη του Αι­τωλού και του μαθητή του Αναστασίου Γορδίου η ορεινή και απρόσιτη περιοχή των Αγράφων (Βραγγιανά κ.ά.) καθίσταται σπουδαίο πνευματικό και εκπαιδευτικό κέντρο με πανελλαδική εμβέλεια. Την περίοδο αυτή παρατηρείται στενή σχέση και πνευματική επαφή ανάμεσα στους λογίους των Τρικάλων και των Αγράφων.

Από το τέλος του ΙΖ΄ αι., και καθ’ όλο το επόμενο διάστημα της Τουρκοκρατίας, στην περιοχή της Βορειοανατολικής Θεσσαλίας, με σπουδαιότερα κέντρα τον Τύρναβο, αρχικά, την Τσαριτσάνη, τα Αμπελάκια, τη Λάρισα, τη Ραψάνη και το Λιβάδι, αργότερα, αναπτύσσεται μια αξιοζήλευτη εκπαιδευτική και πνευματική δραστηριότητα, παρόμοια της οποίας ίσως δεν παρατηρήθηκε σε κανένα άλλο μέρος της Ελλάδος.

Με τη δημιουργία του ελεύθερου Ελληνικού κράτους το 1830, οι Θεσσαλοί, παράλληλα με τα επαναστατικά κινήματα, οργανώνουν καλύτερα την εκπαίδευσή τους ιδρύοντας περισσότερα και πολλών τύπων σχολεία (αλλη­λοδιδακτικά, ελληνικά, παρθενα­γωγεία, γυμνάσια).

Τον ΙΘ΄ αι., και ιδίως τις τελευταίες δεκαετίες πριν από την απελευθέρωση, παρατηρείται ένας εκπαιδευτικός οργασμός στην περιοχή του Πηλίου, όπου ιδρύονται πολλά αλληλοδιδακτικά και ανώτερα σχολεία.

Τον ΙΘ΄ αι. έχουμε μια αξιοθαύμαστη εκπαιδευτική κίνηση και στα Βλαχοχώρια του Ασπρο­ποτάμου, η οποία είχε και έναν επί πλέον σκοπό, να αντιμετωπίσει τη ρουμανική σε βάρος των Βλάχων προπαγάνδα.

8. Στην αναγεννητική εκπαιδευτική και πνευματική κίνηση που παρατηρείται στη Θεσσαλία καθ’ όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας πρωταγωνιστικό ρόλο είχε η Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία.

Στο εκτενές Παράρτημα (σελ. 343-440) παρατίθενται τα σπουδαιότερα κείμενα των Πη­γών που χρησιμοποίησε ο συγγραφέας, ήτοι σαράντα (40) κείμενα. Στον οικείο τόπο παρατίθενται  ακόμα 83 εικόνες προσώπων Θεσσαλών δασκάλων και λογίων, κτιρίων σχολείων και χειρογράφων εγγράφων, ενώ στη σελ. 70 υπάρχουν δύο χάρτες, όπου σημειώνονται τα εκπαιδευτικά κέντρα της Θεσσαλίας.

Υπάρχει επίσης Γλωσσάριο (σελ. 441-443), εκτενής αγγλική περίληψη – Summary (σελ. 445-449) και, τέλος, πλήρες Ευρετήριο Ονομάτων (σελ. 451-478).

Την επεξεργασία και σελιδοποίηση του κειμένου είχε η Ιωάννα Κ. Κορδαλή.