Κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία. Βασικές έννοιες και πρακτικές

Γράφει ο/η

newsroom

Από το 2010 (αρχή της κρίσης) όλο και πιο συχνά ακούμε και διαβάζουμε τον όρο «Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία». Επίσης, τα τελευταία δύο χρόνια συναντάμε τον συγκεκριμένο όρο ως διδακτικό αντικείμενο σε προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων και ως τομέα έρευνας σε μεταπτυχιακά προγράμματα σπουδών. Το παρόν άρθρο έχει σκοπό να αποσαφηνίσει τον εν λόγω όρο και να αναδείξει κάποια βασικά στοιχεία της φιλοσοφίας του. Ο αναγνώστης που θέλει να δραστηριοποιηθεί σε αυτόν τον τομέα μπορεί να ανατρέξει στον Νόμο για την Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία, (Ν.4430/2106) «Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία και ανάπτυξη των φορέων της και άλλες διατάξεις», ΦΕΚ Α΄  205/31-10-2016.

Του Νικόλαου Κατσίκα

Εισαγωγή

Ανάμεσα στην αγορά και το κράτος, έχει αρχίσει να αναπτύσσεται τις τελευταίες δεκαετίες ένας τρίτος τομέας, αυτός της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας. Ο όρος «κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία» δεν είναι κοινά αποδεκτός από όλες τις χώρες, τόσο σε παγκόσμιο επίπεδο όσο και σε ευρωπαϊκό. Εμφανίζεται ανάλογα με τον τόπο και τη χρονική περίοδο με διάφορες έννοιες και ονομασίες, όπως τρίτος τομέας ή τρίτο σύστημα, μη κερδοσκοπικός τομέας, κοινωνική οικονομία, αλληλέγγυα οικονομία, κοινωνία των πολιτών κτλ. Αυτές οι έννοιες, αν και αλληλεπικαλύπτονται, δεν συμπίπτουν απόλυτα, καθώς οι φορείς τους και οι τρόποι δράσεις τους διαφοροποιούνται από χώρα σε χώρα, κάτι που προκαλεί σύγχυση για το σαφή προσδιορισμό του πεδίου αυτού.

Φαίνεται ότι δεν υφίσταται ένας καθολικά αποδεκτός ορισμός του τομέα της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας. Ωστόσο, σημαντικότερη είναι η γαλλική προσέγγιση η οποία στηρίζεται στην έννοια της κοινωνικής οικονομίας και επικεντρώνεται στις κοινές αρχές που υποστηρίζει ότι πρέπει να διέπουν τους οργανισμούς αυτούς: την εκούσια συμμετοχή, την αλληλεγγύη, την ανεξαρτησία από την κυβέρνηση, τη δημοκρατική διαχείριση, τον μη κερδοσκοπικό χαρακτήρα αλλά και την παραδοχή ότι οι κοινωνικές προτεραιότητες πρέπει να εξισορροπούνται από τις οικονομικές, τόσο στον εμπορικό όσο και στο μη εμπορικό τομέα.

Κοινωνική Οικονομία – Εννοιολογική αποσαφήνιση

Η κοινωνική οικονομία περιλαμβάνει δραστηριότητες οι οποίες είναι οργανωμένες και προσανατολισμένες στην κοινωνία, στηρίζονται σε δημοκρατικές αρχές, είναι ανεξάρτητες από τον δημόσιο τομέα και το κίνητρό τους είναι το συλλογικό όφελος. Με αυτόν τον τρόπο επιτρέπεται σε μεμονωμένα άτομα να συγκεντρώνουν την παραγωγική και αγοραστική τους δύναμη με έναν εθελοντικό τρόπο και να συμμετέχουν στο χτίσιμο και την διατήρηση παραγωγικών κοινοτήτων. Μιλάμε δηλαδή για μια μη αγοραία οικονομία όπου η παραγωγή και η διανομή δεν είναι στον έλεγχο της αγοράς αλλά της κοινωνίας. Γενικά, η κοινωνική οικονομία μπορεί να συνδεθεί ή να δραστηριοποιηθεί με τομείς όπως οι παρακάτω: την κοινωνική ενσωμάτωση, την τοπική ανάπτυξη, την βιώσιμη ανάπτυξη, την πρόληψη κοινωνικών ανισοτήτων, την ενίσχυση του κοινωνικού ιστού και την ενδυνάμωση του κοινωνικού κεφαλαίου και στην ανάπτυξη δημοκρατικών και συμμετοχικών δομών.

Τα χαρακτηριστικά των θεσμών της κοινωνικής οικονομίας είναι ότι πρόκειται βασικά για μη κερδοσκοπικές οργανώσεις που ακόμα και αν δημιουργούν πλεόνασμα αυτό δεν καρπώνεται από τους διευθύνοντες αλλά διανέμεται στους δικαιούχους, είναι ανεξάρτητοι από το κράτος και η βάση τους είναι η εθελοντική δράση, η αμοιβαιότητα, η συνεργασία και η εμπιστοσύνη. Οι απόψεις των ενδιαφερόμενων μερών λαμβάνονται υπόψη καθώς οι επιχειρήσεις της κοινωνικής οικονομίας δημιουργήθηκαν από και για εκείνους που έχουν κοινές ανάγκες και λογοδοτούν μόνο στους ίδιους. Οι αποφάσεις λαμβάνονται με ψηφοφορία ενώ υπάρχει ευελιξία και καινοτομία.

Οι επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στον τομέα της κοινωνικής οικονομίας ονομάζονται κοινωνικές επιχειρήσεις ή κοινωνικές και συνεταιριστικές επιχειρήσεις (ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ.). Οι επιχειρήσεις αυτές έχουν σαφή κοινωνικό στόχο, δημοκρατική και ανοικτή διοίκηση και έχουν περιορισμό στη διανομή του κέρδους όπως αναφέραμε και παραπάνω. Οι τομείς που δραστηριοποιείται κυρίως η κοινωνική οικονομία είναι ο τομέας της υγείας και των κοινωνικών υπηρεσιών, ο τομέας της εκπαίδευσης και της κατάρτισης, του αθλητισμού και του κοινωνικού τουρισμού χωρίς φυσικά να εξαντλούνται σε αυτούς τους τέσσερις. Άλλοι τομείς απασχόλησης μπορεί να είναι η γεωργική παραγωγή, οι υπηρεσίες γειτονιάς, η κοινοτική εργασία, η οικοτεχνία και οι τραπεζικές και ασφαλιστικές εργασίες. Η κοινωνική επιχειρηματικότητα μπορεί να ωφελήσει σε διαφορετικά σημεία διαφορετικούς τομείς. Για το κράτος, μπορεί να φανεί σαν λύση για τις αδυναμίες του, για τον ιδιωτικό τομέα μπορεί να ανοίξει νέες ευκαιρίες επιχειρηματικής δράσης ενώ για την Κοινωνία Πολιτών είναι ένα εργαλείο πολιτικού ανασχηματισμού και ενδυνάμωσης αλλά και για νέες υβριδικές συνεργασίες.

Αλληλέγγυα Οικονομία – Εννοιολογική αποσαφήνιση

Η αλληλέγγυα οικονομία (που πολλές φορές θεωρείται ταυτόσημη ή αναφέρεται μαζί με την Κοινωνική Οικονομία) περιλαμβάνει οργανώσεις που έχουν αυξημένη την κοινωνική χρησιμότητα. Αυτές οι οργανώσεις προσλαμβάνουν κατά προτεραιότητα ανθρώπους που είναι σε μειονεκτική θέση ή τους βοηθούν να ξεκινήσουν κάποια δραστηριότητα από μόνοι τους. Επίσης μπορεί να αναπτύσσουν μορφές ανταλλαγής με σεβασμό σε αυστηρούς κοινωνικούς κανόνες. Συνήθως θεωρούνται εναλλακτικές γιατί δημιουργούν νέες κοινωνικές σχέσεις. Ουσιαστικά, μέσα από την συνεργασία και τη συλλογική δράση, ο άνθρωπος στην αλληλέγγυα οικονομία βρίσκεται στο κέντρο της οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης, ακόμα και αν πριν ήταν καταπιεσμένος και απομονωμένος και δεν μπορούσε να συμμετέχει σε παρόμοιες διαδικασίες.

Οι αρχές που στηρίζεται η αλληλέγγυα οικονομία είναι η ικανότητα ανταπόκρισης σε κοινωνικές ανάγκες που δεν ικανοποιούνται καθόλου ή πολύ λίγο, η λογική σχεδίων ανάπτυξης με βάση τον κοινωνικο-χώρο-τόπο, η τήρηση εσωτερικά καθορισμένων αξιών και ο συνδυασμός εμπορευματικών, μη εμπορευματικών και μη εγχρήματων πόρων. Στην αλληλέγγυα οικονομία, υπάρχει σύνδεση μεταξύ μιας παραγωγικής διαδικασίας και μιας κοινωνικής ανάγκης ενώ στη σχέση αυτή δεν μπαίνει ο παράγοντας του κέρδους. Τα αγαθά που παράγονται προέρχονται από τη συμμετοχή ανδρών και γυναικών ενώ χτίζονται τοπικά, εθνικά και υπερεθνικά δίκτυα συνεργασίας ώστε να γίνουν προσπάθειες για την δημοκρατική ρύθμιση της οικονομικής δραστηριότητας.

Μια κύρια διαφορά της αλληλέγγυας οικονομίας σε σχέση με την κοινωνική είναι ότι η δεύτερη στοχεύει στη συμπλήρωση της ήδη υπάρχουσας κοινωνικής κατάστασης ενώ η πρώτη υπερασπίζεται μια πιο μετασχηματιστική προσέγγιση οικονομικού ακτιβισμού. Τα μέλη των οργανώσεων της αλληλέγγυας οικονομίας δένονται μεταξύ τους όχι μόνο μέσω της συνεργασίας τους αλλά και με δεσμούς στοργής, πίστης και κοινής ταυτότητας, που είναι και χαρακτηριστικά της αλληλεγγύης γενικότερα.

Εγχειρήματα Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας

Η αναφορά στον όρο «Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία» καλύπτει μία ευρεία γκάμα φορέων και πρακτικών, που συνδυάζουν τυπικά και άτυπα στοιχεία ως προς την οργάνωση (αγορά, κράτος, εθελοντισμός, αυτοβοήθεια), την παραγωγή (εμπορευματική και μη), την αξιοποίηση αγαθών και υπηρεσιών και τη χρηματοδότηση. Οι πρακτικές της βασίζονται στις αρχές της αλληλεγγύης και της αμοιβαιότητας, δημιουργώντας έτσι μια διαφορετική αντίληψη για τις αξίες, την ανθρώπινη φύση και την κοινωνία, όπως αυτά αναπτύσσονται εντός των οικονομικών συστημάτων. Πρόκειται για έναν τομέα που προωθεί νέα μοντέλα δράσης και συνεργασίας ικανά να ενισχύσουν την επανένταξη ευπαθών κοινωνικά ομάδων και να αποτελέσουν αφορμή για συμπράξεις μεταξύ διαφορετικών τομέων της οικονομίας.

Πριν από την κρίση οι φορείς Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας ήταν ελάχιστοι, με περιορισμένο αριθμό μελών και δίχως σημαντική κοινωνική απήχηση. Στα χρόνια της κρίσης και κυρίως μετά το 2011 πολλαπλασιάστηκαν διαμορφώνοντας ένα ριζικά διαφορετικό τοπίο μέσα στο οποίο άνθισε μια πληθώρα και ποικιλία εναλλακτικών εγχειρημάτων και πρακτικών όπως τοπικά συμπληρωματικά νομίσματα, τράπεζες χρόνου, κοινωνικά ιατρεία, κοινωνικά φαρμακεία, κοινωνικά παντοπωλεία, αγορές χωρίς μεσάζοντες, συλλογικές κουζίνες, κοινωνικά κέντρα, οικοκοινότητες, μορφές κοινωνικά υποστηριζόμενης γεωργίας, μη κερδοσκοπικοί συνεταιρισμοί, συνεργατικές επιχειρήσεις, κοινωνικές συνεταιριστικές επιχειρήσεις (ΚοινΣΕπ), κοινωνικά ή συνεταιριστικά φροντιστήρια, αυτοδιαχειριζόμενα ωδεία, αυτοδιαχειριζόμενοι πολιτιστικοί χώροι, αυτοδιαχειριζόμενοι αστικοί αγροί, κ.ά.

Συμπεράσματα

Η κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία αποτελεί μια ενεργητική παρέμβαση, που εξελίσσεται στο πλαίσιο της πολιτικής και της κοινωνίας, και, ανεξάρτητα από τη νομική υπόσταση των φορέων της, σχετίζεται με την αρχή της δημοκρατικής οργάνωσης, στηρίζεται σε μια ευρεία κοινωνική βάση, υιοθετεί συλλογικά κριτήρια κατανομής κερδών, δημιουργεί μια σχέση αλληλεγγύης με το περιβάλλον της και προωθεί την κοινωνική συνοχή. Οι οργανισμοί της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας δημιουργούν θέσεις απασχόλησης σύμφωνα με τις αρχές της κοινωνικής αλληλεγγύης (εργασιακή ενσωμάτωση των κοινωνικών ομάδων, που είναι αποκλεισμένες από την αγορά εργασίας), ενώ παράλληλα παρέχουν κοινωφελείς υπηρεσίες.

Έτσι, η κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία αποτελεί ένα ελπιδοφόρο πεδίο για την αντιμετώπιση προβλημάτων που απορρέουν από τις συνεχόμενες αλλαγές των κοινωνικών και οικονομικών συστημάτων, παρέχοντας λύσεις στις κοινωνικές και άλλες ανάγκες σε τοπική ή εθνική κλίμακα, που δεν καλύπτονται από το κράτος ή την αγορά. Σε πολλές περιπτώσεις, η ανάδυση της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας προμηνύει την αναδιοργάνωση ορισμένων μηχανισμών κοινωνικής αλληλεγγύης, που κινδυνεύουν από τους περιορισμούς των δημόσιων προϋπολογισμών. Παράλληλα, σε μια περίοδο κρίσης στην αγορά εργασίας, ο εν λόγω τομέας αποτελεί μια δυνητική πηγή απασχόλησης, ιδιαίτερα για τα άτομα που βρίσκονται ή κινδυνεύουν από κοινωνικό και εργασιακό αποκλεισμό.

Κατσίκας Νικόλαος

Διευθυντής 1ου Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας Τρικάλων